Het is weer één november, de dag waarop we onze dierbare overledenen nog eens extra herdenken. Een nog meer pijnlijke dag dit jaar omdat ook ik een goede vriend van de familie heb moeten afgeven deze week. En dat te midden een moeilijke Corona-context, waar we afstand van mekaar moeten houden en waar we geen afscheid kunnen nemen zoals we dat zouden willen. Aandacht voor afscheid en afscheidsrituelen zijn immers van cruciaal belang in het verwerkingsproces! Zowel privé als professioneel.
Een moeilijk thema
De dood en rouwen … een thema dat ik enkele jaren terug nog het liefst van al vermeed. Ik voelde me er ongemakkelijk bij. Ik voelde verdriet en angst om iets wat ik niet kon vatten. Ik voelde emoties die ik niet kon plaatsen. Ik voelde anticipatief verdriet om de verliezen die nog zouden komen en de angst omdat ik niet wist hoe ik daar mee om zou kunnen gaan.
Ondertussen heb ik al heel wat verliezen te verwerken gekregen. En ik geef toe het blijft moeilijk; en net omdat het moeilijk is, heb ik er me ook in verdiept.
Via lectuur, zoals “Het Tibetaanse boek van leven en sterven” van Sogyal Rinpoche, de boeken van Elizabeth Kubler Ross, van Johan Maes (Ze zeggen dat het over gaat).
Maar het was vooral mijn opleiding tot “Secure base coach”, met fantastische leermeesters als Jakob Van Wielink en Anne Verbokkem, die van doorslaggevend belang was om op een andere manier naar verlies beginnen te kijken en om met verlies om te gaan (https://www.deschoolvoortransitie.nl/). En daar leerde ik ook wat het belang is van afscheidsrituelen …
Alles is afscheid: andere vormen van transitie en verlies
Mijn grootste bewustwording was dat alles in ons leven op een bepaald moment neerkomt op verlies, afscheid nemen en rouwen.
Omdat alles constant in verandering is; omdat we voortdurend ergens, door iets, door iemand onthaald worden en welkom geheten worden, in verbinding gaan, ons hechten, intiem worden, en dan weer afscheid moeten nemen.
Omdat elke stap die we nemen afscheid nemen is van het moment voordien.
Ja ons leven is synoniem van verandering, en dus van verlies.
Soms is dat afscheid bruusk en verdwijnen mensen plots uit ons leven zonder dat we echt goed afscheid kunnen nemen, zonder dat we ons hebben kunnen voorbereiden.
Soms is het afscheid een beetje flou … en besef je niet volop op het moment zelf dat het een afscheid is.
En dat doet pijn, want dat knaagt, want we voelen dat we iets missen, maar we kunnen het niet vatten. En we doen er niets mee …
Dat gebeurt soms omwille van een plots overlijden; maar ook door andere redenen:
– omdat we vrienden en kennissen met de tijd uit het oog verliezen en de relatie verwatert,
– omdat we een einde maken aan een relatie zonder alles goed uit te praten,
– omdat iemand een ander leven gaat leiden ver van hier,
– omdat een project op zijn einde loopt en toch niet, …
En dan vragen we ons af: is dit nu het einde of niet? We voelen verlies; maar omdat er geen duidelijk afscheid is genomen, is er geen officieel rouwproces dat opstart.
Uit het leven (en mijn coachingpraktijk) gegrepen
Ook professioneel nemen we regelmatig afscheid: collega’s die vertrekken, wijzelf die kiezen voor een andere baan, een andere manager, een ontslag, een project dat op zijn einde komt, …
Ook dit is afscheid nemen en ook dit is de start van een rouwproces, voor zover er een duidelijk afscheid wordt genomen.
- Voor Tom is het pijnlijk om nog elke dag de aktetas te zien waarmee hij naar zijn vorige job ging, voor hij werd ontslagen. Ernaar kijken brengt hem terug naar die pijnlijke ervaring, en hij voelt veel verdriet maar ook woede. Iets blijft in hem knagen.
- Bart werkte als zelfstandig consultant 2 jaar op een project bij een cliënt, een heel intense periode waar hij constant beschikbaar was voor zijn opdrachtgever; tot hij voelt dat er minder beroep op hem gedaan wordt; er komen geen nieuwe vragen meer, hij hoort zijn opdrachtgever nog nauwelijks … Hij hoort in de wandelgangen wel iets zeggen over besparingen. Hij vraagt zich of men hem nog nodig heeft of niet? is het project afgelopen of niet? Voor Bart is het niet duidelijk.
Dit zijn twee voorbeelden van professionele transitiemomenten, waarbij de transitie veel te flou is gebleven omdat er geen duidelijk einde wordt gesteld.
En dat brengt me bij het belang van afscheidsrituelen.
Elk afscheid verdient een afscheidsritueel
Voor een aantal evenementen uit ons leven zijn er duidelijke afscheidsrituelen:
- de laatste 100 dagen op school
- een eindejaarsfeestje
- een diploma-uitreiking
- een vrijgezellenavond
- een begrafenis
En laat nu net die afscheidsrituelen de mogelijkheid tot rouwen vergemakkelijken.
Een afscheidsritueel creëert duidelijkheid; wat van cruciaal belang is om betekenis te kunnen geven en nieuwe verbindingen aan te gaan. De bladzijde wordt als het ware fysisch omgedraaid. Wat niet wil zeggen dat je er niet meer aan denkt, maar je denkt eraan op een andere manier … Je ziet de mogelijkheid om nieuwe deuren te openen, of om een nieuw hoofdstuk te beginnen.
Vandaar dat het belangrijk is om een moment te nemen om echt afscheid te kunnen nemen en dus een afscheidsritueel in te voeren.
- Met Tom werkten we eerst op zijn emoties en tenslotte gooide Tom de aktetas weg, die zijn vorige leven vertegenwoordigde. Hij kocht een nieuwe als symbool van zijn nieuwe toekomst, die hij op deze manier ook concreet vorm begon te geven.
- Bart schreef een “standvanzaken” nota en nam het initiatief om een gesprek aan te gaan met zijn opdrachtgever. Zijn missie werd beëindigd; er volgde een fijne lunch met de betrokken collega’s en Bart kon nu zijn aandacht richten op nieuwe projecten.
In de professionele context wordt er volgens mij te weinig aandacht besteedt aan afscheidsrituelen. Zeker in perioden met veel ontslagen wordt dit aspect meestal over het hoofd gezien. Niet dat de werkgever hier altijd het initiatief moet in nemen en “iets” organiseren, wel dat hij de medewerker bewust zou maken van het belang van zo’n ritueel.
Mogelijke rituelen …
Ik krijg soms de vraag wat die rituelen kunnen zijn.
Ik gooide ooit twee keitjes die ik zelf had versierd in zee in Bretagne, de ene die mijn papa verpersoonlijkte, de andere mijn mama; als ritueel om hen terug samen te brengen op een plaats die ze koesterden, de plaats die ooit de laatste vakantieplek van mijn papa was geweest.
Hierbij alvast wat inspiratie voor rituelen die je in een professionele – maar ook in een privé-context kunt invoeren:
- een afscheidsmail naar de collega’s, vrienden, familie, …
- een brief schrijven
- een etentje
- een afscheidscadeautje
- samen iets gaan drinken
- een speech geven
- iets weggooien of verbranden dat pijnlijk is om te aanzien en je teveel associeert met de negatieve aspecten van het verlies (iets met het logo van je vorige werkgever)
- een eindverslag maken over een project
- een afsluitende meeting
- het weggooien van persoonlijke spullen
Wat wel van belang is, is dat je het ritueel niet zo maar doet, omwille van het ritueel, maar dat je er bij bent, met je volle bewustzijn, in het hier en nu.
En dan heb ik een vraagje voor jou: pas jij nog andere rituelen toe?
Laat het me weten zodat ik ze kan delen met alle lezers …
Kan ik iets voor jou betekenen als je zelf met een issue zit rond afscheid nemen en rouwen? Boek hier een gratis en vrijblijvend SWITCH-kennismakingsgesprek.
Tous les changements, même les plus souhaités ont leur mélancolie,car ce que nous quittons, c’est une partie de nous-mêmes; il faut mourir à une vie pour entrer dans une autre – Anatole France